Pod suncem, slobodan i nemoćan

scenario: George Lucas , Walter Murch
uloge: Robert Duvall, Donald Pleasence, Don Pedro Colley...
producenti: Francis Ford Coppola, Edward Folger, Larry Sturhahn
kompozitor: Lalo Schifrin
žanr: SF/drama
trajanje: 88 min.
proizvodnja: SAD, 1971.
datum objavljivanja: 14. septembar 2004.
domaća distribucija: Tuck
zvanični web: http://www.thx1138movie.com
fotografije: Yahoo
trejleri: MovieCentre
muzika iz filma: Amazon

Godina 2005. se može označiti kao godina DVDizacije srpske filmske publike: izlozi trafika su pretrpani što stranim, proverenim hitovima, što domaćim ostvarenjima koja su sada, bez bojazni od mrskih pirata, plasirana u legalnim tokovima novca. Novine se prosto utrkuju u želji da usreće svoje čitaoce za male pare, a narod, eto, može neprekinut reklamama da uživa u blagodetima najnovijeg tehnološkog dostignuća video industrije.

Mada pojava ima i po koju dobru stranu, ovakva situacija asocira na staru izreku koja veli da “nema gore tiranije od tiranije usrećitelja”; upravo je ova misao lajt – motiv, od nedavno dostupne, tzv. director's cut verzije debitantskog filma Georgea Lucasa na našem i svetskom tržištu DVD-a, doduše po znatno višoj ceni od tričavih 200 dinara.

Film THX 1138 je, zajedno sa koscenaristom i dizajnerom zvuka Walterom Murchom , sam Lucas vizuelno i zvučno osvežio, a u paketu sa filmom, na drugom disku, idu i brojni dodaci među kojima vredi navesti autorov studentski film iz 1967. koji je poslužio kao predložak za dugometražnu verziju, stekavši prethodno prestižan status kod sineasta koji se danas smatraju pionirima novog Holivuda. Takođe, tu je i dokumentarac u kome Coppola, Spielberg, Milius, Scorsese i drugi režiseri govore u jednočasovnom dokumentarcu o prelomu koji se desio u Holivudu na prelasku iz šezdesetih u sedamdesete, a za šta je THX 1138 paradigmatičan primer.

Žanrovski gledano, THX 1138 spada u naučnu fantastiku, međutim, preciznosti radi, valja ga svrstati u red antiutopijskih filmova, kategoriju neveliku po broju ostvarenja ali u kojoj većina njih nesrazmerno često postiže izuzetan umetnički domet.

Trend negativnih utopija u kinematografiji otpočinje sredinom šezdesetih sa Godardovim Alfavilom (1965) i Truffatovim Farenhajtom 451 (1966), zatim se u prvoj polovini sedamdesetih događa ekspanzija filmova ove orijentacije i u anglo-američkom filmu ( Paklena pomorandža Stanleya Kubricka, Zardoz Johna Boormana, Svet Divljeg zapada Michaela Crichtona, Rolerbol Normana Jewisona…), da bi u osamdesetim i devedesetim sa filmovima iz serijala Matrix ili Gatake i Blejdranera ovaj pravac postao i masovno prihvaćen. Samim tim, i veoma profitabilan.

Lucasov prvenac iz 1970. predstavlja jedan od vrhunaca ovog (uslovnog) žanra, a svakako vrhunac čitavog opusa njegovog autora. Priča THX 1138 počinje u trenutku kada istoimeni glavni junak (koga tumači Robert Duvall neposredno pre nego što će postići slavu sa Coppolinim Kumom) doživljava nervni slom u visoko tehnologizovanom društvu daleke budućnosti smeštenom pod zemlju (verovatno zbog radijacije usled nuklearne kataklizme); svaki čovek usmeren na bespogovorno održavanje društva, pa samim tim i sistema vlasti, iako se postojanje njegovih glavnih nosilaca ni u tragovima ne može naslutiti.

Ovo stanje omogućeno je konzumiranjem droga koje propisuje država i uzdržavanjem od seksa; golgota THX-a otpočinje u trenutku kada on sa svojom partnerkom LUH 3417 (u svom jedinom pojavljivanju na filmu tumači je Maggie McOmie) počne da krši ova pravila. Sledi odvajanje od LUH 3417 koja biva likvidirana nakon što je iz nje izvađen grešno začeti fetus, i počinje represija države nad THX - om preko bezbedonosnih službi, kompjutersko – sudske birokratije i medicine. THX tada otpočinje svoje bekstvo zajedno sa još dva stradalnika, ali ga samo on, uslovno, uspešno i završava bekstvom iz totalitarnog sveta, izlazeći na opustošenu površinu zemlje u fascinantnoj poslednjoj sceni.

Zanimljivo je da je jednog od preostale dvojice begunaca tumačio Donald Pleasence koji je svoju karijeru počeo 1954. ulogom u BBC-jevoj adaptaciji Orwellove 1984, najpoznatije književne antiutopije. Film THX 1138, naravno, koristi rešenja iz književne tradicije ovog žanra, tako da su sličnosti sa romanima – temeljcima kakvi su Zamyatinov Mi ili Huxleyjev Vrli novi svet neminovna, ali i sa američkim herojskim stripom, što je apostrofirano uvodnom sekvencom, prastarom najavom za film o avanturama Bucka Rodgersa, prvog strip heroja.

Ipak, film donosi izuzetno inventivne vidove audio-vizuelnog ilustrovanja raznih vidova tiranije mogućeg mračnog društva budućnosti, zahvaljujući pre svega Lucasovoj inventivnosti u ovom polju. Svedena scenografija sa ogromnim količinama povremeno iritantne beline efektno doprinosi snažnom osećanju teskobe tokom gledanja filma, a zahvaljujući korišćenju savremene kompjuterske tehnologije, nova verzija deluje kao sasvim novi film.

Pomenuta teskoba javlja se i usled problema sa identifikovanjem gledaoca sa glavnim junakom, koji se kao i svi drugi junaci ovog filma, do trenutka donošenja odluke o begu, ponaša mehanički, kao da je lišen motivacije, što uz mnoštvo neobičnih šumova, zvukova i isprekidanih rečenica doprinosi klaustrofobičnosti atmosfere.

No, tema koju pokreće THX 1138 za metu kritike ima društvo (sa sistemom vlasti) i njegovo moguće kretanje u budućnosti, što otežava gledaočev pristup filmu, s obzirom da čovek pre vidi figuru/junaka nego pozadinu/društvo. A društvo je ovde sa hirurškom preciznošću prikazano kao sila koja ugnjetava pojedinca do te mere da on ne sme ni da pomisli na nešto što se kosi sa državnom doktrinom i vladajućom religijom. Želja da se imaju sloboda izbora ili lična samostalnost društveno su nepoželjne do te mere da čovek postaje tek prazna ljuštura koja radi na ispunjavanju zadataka od kojih zavisi održanje društva.

Ovakvo viđenje odnosa pojedinac - društvo upućuje na zloslutne prognoze o pomračenju uma i uništenju individue nekih od, u vreme nastanka filma THX 1138, najpoznatijih zapadnih kritičkih intelektualaca. No, negativne utopije nisu zahvalne za definitivna filozofsko–ideološka svrstavanja, između ostalog i zbog vrlo tanane ironije (kakva je scena u kojoj glavni junak, satrven duševnom krizom, povraća na mehaničkog ispovednika dok mu ovaj prijatnim, toplim, ali monotonim glasom poručuje “odlično…budi srećan…”).

Pored toga, i sam Lucas je, nakon emotivnog kontrapunkta u sentimentalnim i takođe briljantnim Američkim grafitima (1973), počeo da stvara sa drugačijim modelom mišljenja i delanja kroz Ratove zvezda, kojima je demonstrirao svu raskoš svog medijskog genija, čime je od sopstvenog imena izgradio jedan od ogranaka industrije zabave, ali je na uštrb toga izgubio sav idejni i humanistički naboj iskazan u THX 1138.

S tim u vezi, interesantna je, u recenziji Gorana Skrobonje o Lucasovom Ratovima zvezda, epizoda 2: Napad klonova (časopis OK, broj 18), opservacija autorovog shvatanja pravde i sile: naime, mladi Darth Vader u osvetničkom zanosu zbog smrti majke, ubija žene, decu, starce i sve što hoda i diše, da bi se, potom, u znak razumevanja i zahvalnosti za ovaj čin genocida nad čitavim selom, njegova draga udala za njega; Skrobonja ovu opasku garnira sa Lucasovom izjavom kako “verovatno ne postoji bolje državno uređenje od dobre despotije”, potvrđujući tako gorku izjavu jednog čuvenog političara da mlad čovek bez liberalnih shvatanja i uverenja nije zaista mlad, kao što ni zrelom čoveku ne vredi da se opire konzervativnim stavovima. I koji je onda smisao pojavljivanja dodatno umivene verzije ovog maestralnog filma u trenutku kada je hladni rat odavno završen (a mogućnost da je autor imao ovu okolnost na umu, sugeriše eventualno samo poslednja scena) i kada jedina preostala svetska sila brutalno dokazuje svoju moć širom planete?

Moguće da Lucas želi da se na kratko vrati avangardnom filmu, kome je prerano rekao zbogom. Možda želi, ma koliko to prizemno zvučalo, još koji zlatnik u svojoj riznici. Ili da, sa svešću čoveka koji je danas, u svojoj 61. godini, u potpunosti svestan specifične težine i značenja svog debija, opomene i uznemiri sve kojima današnji svet deluje kao najbolji od svih mogućih svetova. A možda sve to zajedno.

O univerzalnosti THX 1138 svedoči i mogući transfer njegove radnje na prilike prosečnog pojedinca našeg društva: suočeni smo sa teško dokučivom stvarnošću u kojoj se papagajski izgovaraju reči poput Haga, Evropske unije, Studije o izvodljivosti... u kojoj je nemoguće razabrati ko su pravi nosioci moći i odluka o našoj sudbini i u kojoj želja da se nešto promeni momentalno nestaje suočena sa mračnom i nejasnom masom interesa, veza i nepoznatih ciljeva. Sve to zajedno ostavlja čoveku kao jedinu mogućnost sliku iz poslednje scene filma, u kojoj THX, potpuno sam na ovom svetu, stoji pod suncem, slobodan i nemoćan – njegovo herojstvo je potpuno ostvareno, a istovremeno i njegova tragedija postaje bespovratno dovršena.

Naravno, prosečnog čoveka našeg društva na kioscima čekaju mnogo jeftiniji filmovi koje može pogledati bez ovolikog mentalnog mazohizma, a da se pritom lepo zabavi. Tu su i razgaljujuće domaće komedije, posle čijeg gledanja može da popije Coca-Colu.

I da tako, naravno, bude srećan, na šta ima apsolutno pravo.