Mlad (i zdrav) kao rap

Novembar 1994. godine. Dok društvo uzima prvi od retkih predaha u toku burnih 90-ih oporavljajući se nakon prvog talasa opšte nestabilnosti, lokalne urbane potkulture munjevitom brzinom dobijaju značajne simbole vrhunca i kraha. Nastanak TV Pink i emisije Pink diskoteka, koja u obliku do tada kod nas neviđenog šou programa za mlade ustanovljava lokalnu scenu eurodancea – u tom trenutku već važnog žanra na globalnoj muzičkoj sceni a takođe i soundtracka dizelaške potkulture – najznačajnija je epizoda dizelaškog preuzimanja masovne kulture. Milan Mladenović umire 5. novembra.

Istovremeno, časopis Ritam, koji u to vreme, uz Radio B92, predstavlja najznačajniji medij „pobune“ i „urbanog otpora“ mladih, u novembarskom izdanju donosi tekstove o rapu iz pera glavnog urednika Dragana Ambrozića i novinara Uroša Stojanovića.

Ambrozić – kritičar i buking-menadžer koji je još 80-ih branio rap od napada domaćih rock čistunaca i koji je, među desetinama muzičara, tokom ove decenije doveo u Srbiju rap velikane poput Snoop Dogga, Wu-Tang Clana i dr. – u svom nešto odmerenijem tekstu pod nazivom Crna kiša će pasti čitavu rap muziku vrednuje u odnosu na opus grupe Public Enemy.

Uroš Stojanović u napisu Šta je bilo sa rapom? u ime redakcije časopisa nudi „izbor najznačajnijih rap ploča 90-ih“, da bi, gradeći na temeljima koje je izložio Ambrozić, objasnio tobožnje propadanje rap muzike u prvoj polovini prošle decenije. Zanemarivši instant-klasike žanra poput prvenaca Nasa, Wu-Tang Clana, Notorious B.I.G.-ja, kao i značajne albume imena kao što su Gangstarr, Ice Cube, EPMD, Cypress Hill, A Tribe Called Quest, Eric B & Rakim, Outkast, 2Pac i mnoge druge koji su se pojavili u tom periodu, Stojanović iznosi, najblaže rečeno, čudan izbor najznačajnijih rap albuma prve polovine 90-ih.

Ono do čega je autorima najviše stalo postaje jasno iz kritičkih delova njihovih tekstova. Neskriveno oduševljenje novinara Ritma stavovima iznetim na, u tom trenutku, aktuelnom albumu grupe Public Enemy Muse Sick N Hour Mess Age rezultuje njihovim otvorenim napadom na gangsta rap. Tako su se na udaru njihove kritike našli klasici efil4zaggiN grupe NWA, The Chronic Dr. Drea i Doggystyle Snoop Doggy Dogga. Stojanović u svom tekstu ne štedi ni donekle ili potpuno drugačije rap izraze – Black Sunday grupe Cypress Hill i albume grupe De La Soul.

Oba teksta završavaju tugovankom zbog neiskorišćenih mogućnosti, odnosno negodovanjem zbog nekakvih neispunjenih obećanja rapa da će predvoditi „oslobođenje“ Afroamerikanaca.

Reakcija medijski nejake domaće rap scene je bila žestoka. U emisiji Geto na Radio Politici – jedinom mediju rap scene u tom trenutku i emisiji koja će narednih godina biti proglašavana za najslušaniju emisiju usmerenog tipa na teritoriji Srbije – organizovano je javno iščitavanje delova pomenutih tekstova novinara Ritma. Većinu njihovih kritika, a posebno one protiv gangsta rapa (u tom trenutku najzastupljenijeg podžanra u emisiji Geto) oštro su osudili i autori i slušaoci. Ubrzo je u programu upriličeno i sučeljavanje mišljenja u kome su stav domaće rap scene zastupali voditelji i autori emisije Aleksandar Džankić, Peđa Jerotijević i Aleksandar Prokić, a stav Ritma stalni član redakcije časopisa Miško Bilbija.

Tema društvenog zaleđa i osnova rap lirike je u toj raspravi izašla na videlo, i to na lokalno zanimljiv i, u određenom smislu, proročki način. Naime, na vrhuncu žučne rasprave Bilbija osuđuje američke gangsta rappere nazivajući ih „crnim dizelašima“ zbog njihovog blagonaklonog odnosa prema kriminalu i raspojasanog hedonizma koji prikazuju u svojim pesmama. U odgovoru na tu „surovu“ lokalizaciju idola domaće rap populacije poređenjem s dizelašima, tada izrazito neomiljenom vršnjačkom grupom, začuđeni Prokić na njegove reči reaguje pitanjem (parafraziram): „Kako bi to sad izgledalo da dizelaši rapuju o svom životu?“

Ritam – Geto rasprava, koju će mnogi svesti na zauzimanje strana u „sukobu“ Public Enemyja i NWA-a, predstavlja kružni tok puteva za razumevanje lirike tvrdokornog rapa. Krenemo li od središta tog kružnog toka – stava da je rap izraz mladih ljudi i da je u nekom odnosu sa konkretnim životnim i kulturnim uslovima iz kojih izrasta i kojima zauzvrat daje oblik – moramo preći bar jedan njegov deo da bismo skrenuli u uličicu domaćeg rapa kojom će voziti ovaj tekst.

Zajedničko za P.E. i NWA je šok koji su obe grupe na svoj način izazvale pojačavanjem večite napetosti između značenja rap tekstova i društvene stvarnosti u kojoj ti tekstovi nastaju. Pozicije sa kojih kreću su, međutim, drastično različite.

Nasuprot grupe Public Enemy, koja kreće iz crnačke srednje klase Long Ajlenda da bi se ubrzo, zbog namere da obuhvati sudbinu čitave rase, ratosiljala ograničavajuće lokalnosti, NWA kreću sa ćoškova Komptona, jedne od najsiromašnijih urbanih sredina SAD. Iako se P.E. u većini slučajeva ograničava na strasno poentiranje problema u cilju osvešćivanja Afroamerikanaca, može se reći da je pozitivna poruka njihovih rima preduzimanje radikalne političke akcije koja ipak ostaje u okviru skupa standardnih političkih sredstava.

Prelaz sa lirike P.E.-ja na liriku NWAa je, simbolički posmatrano, oživljavanje dileme Malcolma X-a i početak rapperskog zastupanja stava razočaranih stanovnika getoa da će (dobar) život moći čvršće da drže u svojim rukama ako u njima budu imali pištolje. NWA će, međutim, otići i dalje od Malcolmovog problema, odbacujući postepeno pitanje crnačkog i geto kolektiva i zastupajući svoju gangsta ideologiju kao davanje moći pojedincu (muškog pola).

Razvijajući na taj način battle/represent liričku tradiciju rapa, grupa NWA stvara i čudan integracionistički potencijal svoje muzike brisanjem rasnih razlika, odnosno postavljanjem pesničkih temelja za naciju gangstera – naciju kojoj, nezavisno od boje kože, pripadaju svi koji su spremni da po bilo koju cenu „uzmu svoj deo“. Tako P.E. u poređenju ostaje više „crnačka stvar“ od „crnja sa stavom“, dok rap sa grupom NWA, slikovito poput scene iz Cronenbergovog Videodroma, „otkriva onaj deo ličnosti koji mu je oduvek tragično nedostajao“ i postaje čudesni napitak koji daje moć i koji će ubrzo kupovati svi.

Iako je gangsta rap ubrzo uleteo u manirizam i iznedrio mnoštvo generičkih dela i, maltene, kloniranih umetnika, što je, uostalom, slučaj s većinom potentnih obrazaca u istoriji ljudskog stvaralaštva, njegova neposrednost zasnovana na uličnoj perspektivi iz koje se kroz govor koji ne poštuje ideale političke korektnosti ogoljavaju međuljudski odnosi, postaće jedna od najprivlačnijih stvari u rap lirici.

Miško Bilbija je u povezivanju gangsta rapa i dizelaštva bio u pravu verovatno i više nego što je nameravao. Uzimajući u obzir značajne razlike u kontekstima u kojima su živeli dizelaši u Srbiji i mladi Amerikanci koji su razvijali hip-hop kulturu, mnoštvo motiva je ipak bilo zastrašujuće slično: ekonomski i, uopšte, životni uslovi, intenzitet gladi za uživanjem i zabavom, mladalačka obest koja, pojačana uslovima odrastanja, često eksplodira u naizgled ničim izazvane činove agresije a, zapravo, verovatno radi bar nekakve potvrde i sl.

Čak su i idoli dizelaša – ne ozbiljni, „poslovni“ kriminalci, nego klinci pucači koji udaraju na velike kriminalce prvenstveno da bi stekli ime a tek naknadno novac kao uslov za užitak, klinci koji su, forsirajući smenu generacija u čvrsto ustrojenom svetu podzemlja, svojim vršnjacima ulivali veru u moć mladosti i mladalačke ludosti – otelovljavali snagu volje b-boysa i grafiti crtača iz kolevke hip-hopa, njujorškog getoa Bronxa, koji su svojevremeno rizikovali povrede i živote samo da bi stekli slavu i otresli se nevidljivosti.

Za generaciju kojoj je od malih nogu usađeno da, bez obzira na sredstva, drži glavu iznad vode jer se „u lošem ne može biti dobar“, generaciju koja je odrastala uz filmove svemoćnih junaka u tumačenju Schwarzeneggera, Seagala, Van Dammea, Lundgrena i dr, gangsta rap će biti prirodan izbor. Stojanović, kritičar gangsta rapa koji će kasnije u svom filmskom prvencu kao glavni motiv iskoristiti „pravo muško sa zubima“, očigledno nije shvatio značaj gangsta rap junaka – „pravog muškog sa mudima“ – za mlade u getolikoj sredini.

Čuđenje voditelja Geta Aleksandra Prokića nad mogućnošću da dizelaši rapuju je, na drugoj strani, brzo prizvalo ostvarenje takvog scenarija. Istina je da je srpski rap već 1994. imao ljude koje će mnogi uskoro početi da opažaju kao „dizelaše koji rapuju“. Reč je o, kako se ispostavilo, jednoj od najpoštovanijih grupa u istoriji srpskog rapa – zemunskoj trojci CYA.

Rap publika ih je od prvog trenutka oberučke prihvatila vođena njihovom energijom na bini i snimcima, stilom rapovanja i tvrdokornim beatovima. CYA je, pored mnogih klasika domaćeg rapa, među kojima se izdvaja storytelling Sudbina pravi greške, zaslužna i za jednu od retkih autentičnih lokalnih gangsta rap pesama – Šanavalava – koja je, prema predanju, nastala po narudžbini ekipe čiji su doživljaji opisani u pesmi.

Kasnije, kada su prešli na melodičniji zvuk u stilu 2Paca, prihvaćeni su i šire. Pesme Lavlje srce, Bolje vreme ili Sam protiv svihi stihovi poput: „Visim tu u kraju, čekam kad će biti bolje, jer za život imam volje!“, „Imam samo jedan život – hoću najbolje od njega; ja se borim protiv svega“, „I kurve me jure, svaka mi se nada – meni ne trebaju takve, gde ste bile do sada?“ i još pregršt rima sličnog senzibiliteta započeli su ispoljavanje životnog go-getter stava i otvaranje ormara čitave jedne generacije.

(nastaviće se)